Yetkazilgan zararni qoplash
Fuqarolar va davlat o'rtasidagi munosabatlarning o'zgarishi sharoitida fuqarolarning davlat organlari va ularning mansabdor shaxslarining noqonuniy xatti-harakatlari (harakatsizligi) natijasida etkazilgan zararni davlat tomonidan qoplash huquqini konstitutsiyaviy ta'minlash zarurati alohida ahamiyat kasb etadi. Zero, aynan O‘zbekistonda amalga oshirilayotgan keng ko‘lamli siyosiy va ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar jarayonida fuqarolarning huquq, erkinliklari va qonuniy manfaatlarini real ta’minlash sohasida muammolar yuzaga keldi.
Ko‘rinib turibdiki, shuning uchun ham ilgari amalda bo‘lgan “davlat – jamiyat – shaxs” paradigmasini yangi “inson – jamiyat – davlat”ga o‘zgartirish, uni konstitutsiyaviy qonunchilik va konstitutsiyaviy amaliyotda mustahkamlash konstitutsiyaviy islohotlarning ustuvor yo‘nalishlaridan biri sifatida belgilandi. O‘zbekiston Prezidenti tashabbusi bilan.
O‘zbekistonning amaldagi Konstitutsiyasida (44-modda) “Har kimga o‘z huquq va erkinliklarini sud orqali himoya qilish, davlat organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalarining g‘ayriqonuniy xatti-harakatlari ustidan sudga shikoyat qilish huquqi kafolatlanadi” deb umumiy tarzda belgilab qo‘yilgan. Shu bilan birga, fuqarolarning davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari va ularning mansabdor shaxslarining noqonuniy xatti-harakatlari natijasida yetkazilgan zararni davlat tomonidan qoplash huquqi konstitutsiyaviy darajada bevosita belgilanmagan.
Xolislik uchun shuni taʼkidlash joizki, 2018-yil oktabrgacha “Fuqarolarning huquq va erkinliklarini buzuvchi xatti-harakatlar va qarorlar ustidan sudga shikoyat qilish toʻgʻrisida”gi Qonun amalda boʻlib, yuqoridagi muammo qisman tartibga solingan. Fuqarolik kodeksining 990, 991-moddalari esa davlat organlari, fuqarolarning o‘zini o‘zi boshqarish organlari, shuningdek ularning mansabdor shaxslari tomonidan yetkazilgan, shuningdek tergovga qadar tekshiruvlarni amalga oshiruvchi organlarning noqonuniy xatti-harakatlari natijasida yetkazilgan zarar uchun javobgarlikni belgilash asoslarini tartibga soladi. , surishtiruv, dastlabki tergov, prokuratura va sud organlari.
Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari va ularning mansabdor shaxslarining noqonuniy xatti-harakatlari natijasida yetkazilgan zararni konstitutsiyaviy darajada qoplash bir qator demokratik mamlakatlar konstitutsiyalarida mustahkamlab qo‘yilgan. Shunday qilib, Yaponiya Konstitutsiyasining 17-moddasida “Har kim qonunga muvofiq davlat yoki mahalliy davlat hokimiyati organlaridan biron-bir davlat mansabdor shaxsining noqonuniy xatti-harakatlari tufayli unga yetkazilgan zararning o‘rnini qoplashni talab qilishi mumkin”, deyilgan.
Shvetsiya Konstitutsiyasining 18-moddasida shunday deyilgan: “Mulkini ekspropriatsiya qilish yoki boshqa shunga o'xshash boshqa mulkni begonalashtirish natijasida o'z mulkini yo'qotgan shaxs etkazilgan zarar uchun tovon oladi. Bunday kompensatsiya yerdan yoki binodan foydalanishda cheklovlarga uchragan har bir kishiga beriladi”.
Sloveniya Konstitutsiyasining 26-moddasida “Har kim shaxsning oʻz xizmat vazifalarini bajarishi yoki davlat organi, mahalliy davlat hokimiyati organi, huquq egasining noqonuniy harakati (harakatsizligi) tufayli unga yetkazilgan zararning oʻrnini qoplash huquqiga ega. O'z faoliyatini amalga oshirishda davlat vakolatlari.
Qonun hujjatlariga muvofiq zarar ko‘rgan shaxs tovon undirishni bevosita zarar yetkazgan shaxsdan ham talab qilishga haqli.
Belgiya Konstitutsiyasining 14-moddasida qat'iyan aytilishicha, «Expropriatsiyaga faqat jamoat manfaatlarini ko'zlab, parlament aktida yoki ular asosida chiqarilgan boshqa hujjatlarda belgilangan tartibda mulkdorlarga to'liq tovon to'lashning oldindan kafolatlari sharti bilan yo'l qo'yilishi mumkin».
Fuqarolarning davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari va ularning mansabdor shaxslarining noqonuniy xatti-harakatlari natijasida yetkazilgan zararni konstitutsiyaviy darajada davlat tomonidan qoplashga bo‘lgan huquqlarini ta’minlash maqsadida O‘zbekiston Konstitutsiyasini quyidagi mazmundagi alohida band bilan to‘ldirish taklif etilmoqda: “Jismoniy shaxslar; yuridik shaxslar esa davlat organlari va ularning mansabdor shaxslari tomonidan ularga yetkazilgan zararni qoplash huquqiga ega.
G‘ayriqonuniy xatti-harakatlarga yo‘l qo‘ygan davlat organlari va ularning mansabdor shaxslari yetkazilgan zararning o‘rnini qoplashlari shart”.
Odil Egamberdiev,
Fuqarolik ishlari bo‘yicha Zarbdor tumanlararo sudi raisi
